"The Battle of the Somme" (1916)

“The battle of the Somme”  is een Britse documentaire- en propaganda-film, gemaakt door de cineasten Geoffrey Malins en John McDowell. De film toont het Britse leger in de voorbereiding en de eerste dagen van de Slag om de Somme (1 juli - 18 november 1916). De film ging in première in Londen op 10 augustus 1916. De film toont de loopgraven, het marcheren van de infanterie, het afvuren van artillerie op Duitse posities, Britse troepen die klaar staan om aan te vallen op 1 juli, de behandeling van gewonde Britse en Duitse soldaten, Britse en Duitse slachtoffers, en veroverde Duitse apparatuur en posities.

De film was een groot succes, en bereikte een publiek van ca. 20 miljoen Britten in de eerste zes weken na de première. Hij werd verspreid in achttien andere landen. Een tweede film die een latere fase van de strijd toont, werd uitgebracht in 1917. In 1920 werd de film bewaard in het filmarchief van het Imperial War Museum en in 2005 werd de film digitaal gerestaureerd en uitgebracht op DVD. De Slag om de Somme is een vroeg voorbeeld van de rol van film oorlogspropaganda, en werd een populaire bron van beeldmateriaal ter illustratie van de Eerste Wereldoorlog.

Een anonieme verslaggever van de Nieuwe Rotterdamsche Courant zag de film in Londen en schreef een uitgebreide recensie. Die recensie kunt u hieronder lezen.

Londen, 21 Augustus 1916,

Ik heb vanmiddag de officieele film van den slag aan de Somme gezien. 't Had voor mij nog een bizonder belang, omdat ik verleden week juist het slagveld heb bezocht. (…) Voor mij in elk geval was het, of ik mijn herinnering aan de streek van verwoesting en dood, die ik uit het ronddwalen achter de vuurlinie had meegedragen, zag bevolken met de schimmen van het vochten zelf. Dezelfde achtergrond van een naakte, kaalgeschroeide vlakte, omgewoeld door granaten, jammerlijk „verstrooid met bouwvallen van dorpjes en met stukgeschoten boomen, en waar dikke rookwolken van ontploffende projectielen uit ontspringen als door een natuurverschijnsel. Maar daarin niet, zooals ik het gezien heb, het leger in rust, of in voorbereiding, in afwachting; maar het leger in actie.

Het zijn werkelijk uiterst merkwaardige tooneelen en soms van een aangrijpend realisme. Men heeft het publiek ditmaal eens niet willen sparen en het den oorlog laten zien, zooals hij is, min of meer. Eén ding kon de cinema niet. Een gebeurtenis als een moderne slag is ontzaglijk veel te groot om in eenig redelijk verband door haar te worden gevat. Zij geeft episoden en er zou heel wat meer verklarend commentaar bij noodig zijn dan deze film geeft, om ons den samenhang tusschen de episoden te doen begrijpen. Strategische lessen m. a. w. zal men uit de film niet putten. Maar wat zij episodisch geeft is werkelijk veel. Men ziet het ontzettende bombardement der Duitsche loopgraven, die — vlak voor den aauval was dat — rookwolken lijken uit te braken, Men ziet de Engelsche kanonnen aan het werk, die geweldige monsters van groot kaliber op hun terugslagtoestel, en batterijen oprijdend onder het vuur van den vijand en over een vlakte, waar een paar doode Tommy's liggen. Men ziet iets van den aanval, veel van het vervoer der gewonden en van de gevangenen. Alles bijeen begrijpt men, na dit gezien te hebben, beter wat een slag is.

De aanval is een van de spannendste tafereelen zonder twijfel, die ooit gefilmd zijn: de dood werd er op het scherm gebracht en weinigen, die dat veilig uit hun stoel bezien, kunnen er onbewogen onder blijven. Een lange rij gehelmde soldaten staan in een loopgraaf gereed tot den sprong; Wij weten dat zij het zijn, die het spits zullen afbijten en dat zij slechts wachten op een sein. Opeens komt er beweging onder de donkere figuren. Zij klauteren allen tegen den wand der loopgraaf op, „no man's land" in, de Duitschers tegemoet. Eén, de eerste, de officier, wendt zich om met een gebaar van aansporing, maar de mannen volgen zonder aarzelen, de meesten staan al op de vlakte en rennen op den vijand af. Maar één schijnt niet tegen den wand te kunnen opkomen, hij valt zwaar terug, worstelt nog op, glijdt dan traag naar beneden; met uitgespreide armen blijft hij tegen den wand liggen, terwijl zijn kameraden voortsnellen: hij is dood. Do camera volgt de onderen over niemand's land: we zien hen door het prikkeldraad heenworstelen. Ook daar een doode. Dan breekt de film af.

Interessant zijn voorts de stukken, die men te zien krijgt over bet binnenhalen der gevangenen. Eerst komen er gewonden, Engelsch of Duitsch, door elkaar. Die Duitsche soldaten zien er niet zoo knap uit als de Engelsche. Het ligt vermoedelijk voornamelijk aan de uniformen; vooral de kleine ronde mutsjes en de zware laarzen zijn leelijk. Overigens is het misschien onbillijk om zulk een opmerking te maken naar aanleiding van deze ongelukkige kerels, die zoo juist het verpletterend bombardement hebben doorstaan en die het in de laatste twee of drie dagen te hard te verantwoorden hebben gehad om hun uiterlijk te verzorgen, zich te scheren e.d. Een lange rij die over het doek wandelt, vlak achter het front, pas in gevangenschap, kan men de verschrikkingen van dat bombardement goed aanzien. Zij zijn niet gewond, maar velen loopen als dronken, struikelend, blind, de gezichten star van angst of van uitputting, meer dan een houdt nog werktuigelijk de handen op, en kijkt schichtig de camera in, niet begrijpend. By een andere gelegenheid hebben de Tommy’s die de gevangenen —- gewonden in dit geval —- geleiden echter grooten schik in de camera en meer dan een geeft zijn gevangene een vriendschappelijken ribbestoot, met een lachend gezicht, om hem opmerkzaam te maken: we worden gekiekt zeg! De Engelsche soldaten zijn goedhartig voor hun gevangenen. Men zal zoggen: -de bioskoop is geen bewijs!- En dit is zeker waar. Ik ben er niettemin zeker van, dat wat deze film te zien geeft niet gearrangeerd is, maar de werkelijkheid betrapt: het is zoo volmaakt in overeenstemming met wat ik zelf in Frankrijk heb gezien en gehoord van Duitsche gewonden en Engelsche officieren.

Het paradefeit van de film is, dat men een Engelsche officier een gevangene ziet laven uit zijn veldflesch en een Tommy sigaretten ziet uitdeden aan een groepje uitgeputte vijanden. Dit sigaretten geven aan gevangenen is iets heel gewoons, zoo werd mij al bij mijn bezoek aan het front in April verteld. De sigaret symboliseert aan het front weldadige rust en verpoozing; het is op deze film ook opmerkelijk hoe de gewonden, zoodra ze maar eenigszins kunnen, een sigaret tusschen dc lippen steken. Wat intusschen van het episodetje van het sigaretten geven misschien het interessantst was, is de wijze waarop het publiek in de Londensche cinema het opvatte: er barstte een luid en spontaan applaus los.

De groote gruwel van de film is een gezicht op het slagveld vol doode Duitschers. De lijken schijnen wel met den grond door het onbarmhartig bombardement te zijn omgeroerd. Engelsche soldaten zijn doende ze te begraven. “Here's real war for you!" Ik voel me als thuiszittend burger altijd wat schuldig, wanneer van den oorlog een schouwspel voor me wordt gemaakt en herinner me het goedmoedig minachtend toontje, waarop een officier de aangehaalde woorden zei tot een van mijn tochtgenooten aan het front in April, terwijl hij hem nogmaals den periskoop toereikte, waarmee de ander met alle geweld een paar doode Duitschers op niemandsland wilde zien liggen. En dat gevoel mengt zich met heel de herinnering aan deze film. Het is onloochenbaar, dat het een allermerkwaardigst document voor de geschiedenis van den grooten oorlog zal blijven.

In Nederland ging de film op 10 november 1916 in première onder de titel “De Slag aan de Somme”. In de kranten werd hij groots aangekondigd, zelfs door de Haagse “Familiebioscoop” in de Prinsestraat. Wekenlang trok de film volle zalen. In kranten en tijdschriften werd wel met verbazing en ook met verbijstering op de film gereageerd.