Vroeger was niemand bang voor vrijdag de dertiende

De angst voor vrijdag de dertiende is een relatief jong verschijnsel. Toch wordt vaak gedaan alsof we hier te maken hebben met een eeuwenoud verschijnsel. Peter Burger schreef hierover in 2013 op zijn website De Gestolen Grootmoeder: ‘Voor journalisten is de ongeluksdag aanleiding voor een ritueel rondje rond de kerk, waarin ze herhalen dat de angst voor deze dag een oeroud bijgeloof is van christelijke oorsprong. In werkelijkheid is het fenomeen maar net iets ouder dan een eeuw.’ Dankzij de gedigitaliseerde krantenarchieven, waarvan Burger uitbundig gebruik heeft gemaakt, liggen de bewijzen voor deze uitspraak voor het oprapen.

Het oudste voorbeeld dat we konden vinden - eveneens na een zoektocht in de kranten - is in een boekbespreking in het Nieuws van den Dag van 20 april 1879. Het ging om Ontmoetingen ter zee en te land van C.T. van Assendelft de Coningh met onder meer het deel Tien jaar later (Vrijdag de dertiende). Het bijgeloof over een ongeluksdag werd hierin niet bevestigd, maar juist volkomen belachelijk gemaakt.

In dat boek wordt een kapitein beschreven die aanvankelijk weigert uit te varen op vrijdag de dertiende, maar dat onder zware druk van de passagiers toch doet. En dat is vragen om moeilijkheden, want op elke dertiende van de maand voltrekt zich een drama. De tyfus breekt uit, passagiers sterven – ellende na ellende. De kapitien had dus nooit moeten vertrekken op die vrijdag de dertiende, is de onderliggene boodschap.

‘Hoe kan een helderdenkend hoofd als dat van Assendelft de Coningh zoodanig ontzach koesteren voor een dommen volkswaan?’ hoonde recensent Jan ten Brink echter. ‘Welk verstandig man zal daarom meedoen aan zulk een armzalig bijgeloof?’

Deze uitval maakt bijzonder aannemelijk dat de gemiddelde Nederlander van 1879 geen enkele waarde hechtte aan het bijgeloof over vrijdag de dertiende. Dit verschijnsel is inderdaad niet al eeuwen en eeuwen oud, want 150 jaar geleden speelde het simpelweg niet - in ieder geval niet volgens dit artikel.

Uit diezelfde tijd zijn opvallend veel bronnen, die spreken over vrijdag als ongeluksdag en dertien als ongeluksgetal zónder die twee met elkaar in verband te brengen! In de Surinaamse krant Kolonist van 19 december 1869 bijvoorbeeld werden de merkwaardigheden van enkele historische figuren besproken. Lord Byron was bijzonder bang voor de vrijdag, maar wel voor álle vrijdagen. De scepticus Montaigne vreesde eveneens die dag en weigerde daarnaast principieel om als dertiende man aan te schuiven aan tafel. Geen woord echter over vrijdag de dertiende.

Het is een terugkerend patroon eind negentiende eeuw: angst voor de vrijdag én voor het getal dertien, maar niet voor vrijdag de dertiende. Het Bataviaasch Nieuwsblad van 6 juli 1895 besteedde zelfs een complete pagina aan het bijgeloof met betrekking tot getallen. Hierin kwamen zowel vrijdag als dertien ter sprake, maar niet in combinatie.

De even dagen (maandag, woensdag en vrijdag) zouden volgens deze uitleg ongeluk brengen; de even dagen (de overige vier) voorspoed. Vrijdag zou de ergste dag zijn, omdat die vernoemd is naar Freya, ‘de Venus der Germanen, alzoo de dag der onheilaanbrengende vrouw’.

In andere theorieën wordt de vrijdag weer in verband gebracht met de kruisiging van Jezus, waardoor die dag ongeluk brengt.

En dan het getal dertien: ‘Het is het ongeluksgetal bij uitnemendheid,’ aldus het Bataviaasch Nieuwsblad. Er volgde een vracht aan redenen met verwijzingen naar het christendom, de Germanen en het soms gruwelijke lot van zeemannen.

Opnieuw geen woord over vrijdag de dertiende….

In 1907 verscheen het boek Vrijdag de dertiende, de ongeluksdag, de Nederlandse vertaling van het boek van Thomas W. Lawson. Vanaf dat moment sijpelde langzaam het bijgeloof door in de Nederlandse kranten over deze ongeluksdag, alhoewel absoluut geen sprake was van de definitieve doorbraak. Want als er al sprake van was, ging het slechts over bijgeloof in de toneel- en filmwereld - zeker in de vooroorlogse jaren.

Volgens Burger was de Nederlandse doorbraak van dit bijgeloof pas in 1980 toen de horrorfilm Friday the Thirteenth verscheen - pas 35 jaar geleden. En als we in de krantenarchieven simpel gaan tellen, lijkt dit te kloppen. Bij het zoeksysteem Delpher van de Koninklijke Bibliotheek vinden we 1.478 treffers bij “vrijdag de dertiende”. Eén (1!) daarvan is uit de negentiende eeuw en 577 vanaf 1980, ofwel veertig procent van het totaal. Kijk maar:

Kortom: hoe kan een helderdenkend hoofd zoodanig ontzach koesteren voor een dommen volkswaan? Welk verstandig man zal daarom meedoen aan zulk een armzalig bijgeloof?